Vườn Thiệu Phương được kiến tạo từ đầu thế kỷ XIX dưới triều vua Minh Mạng, và tiếp tục được vua  Thiệu Trị cho tu bổ, mở rộng. Cái tên “Thiệu Phương” mang ý nghĩa tốt đẹp: “Thiệu” là nối tiếp, kế thừa; “Phương” là hương hoa, mùi thơm. Ngay từ tên gọi, khu vườn đã thể hiện khát vọng của nhà vua trong việc lưu giữ, phát huy vẻ đẹp của thiên nhiên, biến cảnh quan thành một phần của đời sống cung đình.

Thiệu Phương viên là một trong 4 Ngự uyển trong Hoàng thành, gồm Thiệu Phương Viên, Ngự Viên, Cơ Hạ Viên, Doanh Châu. Vườn được xây dựng từ năm 1828, thời Minh Mạng, ở phía đông, bên trong cửa Hưng Khánh, thuộc Tử Cấm Thành. Phía nam vườn là khu Duyệt Thị Ðường; phía bắc-qua hồ Ngọc Dịch là Ngự Viên; phía tây là Thanh Hạ Thư Lâu (sau là Thái Bình Lâu) và phía đông là bờ tường phía đông của Tử Cấm thành. Quanh vườn có tường gạch bao bọc, cửa chính mở về phía nam. Vườn nổi tiếng với kiểu cấu trúc “vạn tự hồi lang, tức có hồi lang hình chữ VẠN nằm ở trung tâm chạy ra 4 phía. Tại 4 góc của hồi lang này có 4 công trình kiến trúc nhỏ, gồm 2 đường và 2 hiên. Nhà ở góc tây nam gọi là Di Nhiên Ðường, quay mặt về hướng nam, bên phải của nhà này là cửa Di Nhiên, xây mặt hướng đông. Hiên ở góc đông nam gọi là Vĩnh Phương Hiên, mặt quay về hướng đông, bên tây của hiên này có chiếc hồ nhỏ, gọi là Tiểu Hữu Thiên bên phải hiên là cửa vườn Thiệu Phương, hướng nam. Nhà ở góc đông bắc mang tên Cẩm Xuân Ðường, quay mặt về hướng bắc, trước nhà có cửa phường Cẩm Xuân bên phải nhà là cửa Cẩm Xuân, đều xây về hướng bắc, phía đông Cẩm Xuân Ðường, thuộc về trường lang men theo tường Cung thành có cửa Cấm Uyển, Hiên ở góc tây bắc có tên là Hàm Xuân Hiên, mặt quay về hướng tây.

Trong vườn, ở phía tây của Vạn Tự Hồi Lang (cũng là phía trước điện Hoàng Phúc) có hai lạch nước đều mang tên là Ngự Câu, thông với hồ Ngọc Dịch ở phía bắc bằng đường cống. Trên bờ phía đông của lạch có đắp một hòn núi nhỏ, tên gọi là Trích Thúy Sơn.

Khác với điện Thái Hòa uy nghi hay cung Diên Thọ tráng lệ, Vườn Thiệu Phương mang một dáng vẻ thanh nhã, trầm lắng. Đây là nơi nhà vua cùng hoàng tộc thường lui tới thưởng ngoạn, ngắm hoa, chăm cây cảnh, đồng thời là chốn thư giãn, dưỡng tâm, tìm sự an yên giữa bộn bề triều chính. Những con đường lát gạch thẳng tắp, những bồn hoa uốn lượn, những tán cây cổ thụ xòe bóng mát... tất cả gợi nên một không gian hài hòa theo triết lý “thiên – địa – nhân” trong văn hóa phương Đông.

Ngay từ thời phong kiến, Vườn Thiệu Phương đã được xem là “kho tàng xanh” của hoàng cung Huế. Các triều vua Nguyễn không tiếc công sưu tầm những loài cây cảnh quý hiếm trong và ngoài nước đưa về trồng trong vườn. Các giống hoa truyền thống như mai vàng, sen, cúc, mẫu đơn được bố trí xen kẽ với những loại cây lạ, cây dáng thế công phu, phản ánh thú chơi tao nhã của tầng lớp vương giả.

Năm Thiệu Trị thứ nhất (1841), vườn Thiệu Phương được sửa sang và xây dựng thêm. Ở phía tây Ngự Câu xây điện Hoàng Phúc, 5 gian, 2 chái, mái kiểu trùng thiềm, lợp ngói hoàng lưu li . Phía nam điện có ngôi đình bát giác, biển đề Nhân Thanh Bát Biểu phía nam đình lại có ao sen (Liên Trì). Phía bắc điện Hoàng Phúc có ngôi đình vuông (phương đình), có biển đề Minh Ðạt Tứ Thông. Phía bắc của phương đình, gần hồ Ngọc Dịch có một nhà thủy tạ với 3 lớp mái tiếp nhau (có lẽ giống như Dũ Khiêm Tạ tại lăng Tự Ðức) để vua câu cá và hóng mát, có biển đề Lương Ðình Ðiếu Ngư. Ðến năm 1843, ngôi nhà này được làm lại  và đổi tên thành Trừng Quang Tạ phía tây của tạ này là cửa phường của Thanh Hạ Thư Lâu.

Dưới thời Nguyễn, vườn Thiệu Phương được xem là một trong những Ngự uyển tiêu biểu nhất trong Hoàng cung, vườn được vua Thiệu Trị xếp làm thắng cảnh thứ 2 của đất Thần kinh, gắn liền với bài thơ Vĩnh Thiệu Phương Văn nổi tiếng. Tuy nhiên, từ thời Tự Ðức trở về sau thì ít có tư liệu đề cập đến tình trạng khu vườn này. Ðến thờì Ðồng Khánh thì vườn Thiệu Phương bị triệt giải hoàn toàn.

Vườn Thiệu Phương từng nổi tiếng với những cây “bách niên cổ thụ”, những chậu cảnh được tạo hình tỉ mỉ, và các loài hoa gắn liền với triết lý “tứ quý” (tùng – cúc – trúc – mai). Đó không chỉ là thú vui thưởng lãm mà còn là cách nhà vua gửi gắm quan niệm sống, đạo trị quốc an dân.

Ngày nay, trong công cuộc phục dựng và chỉnh trang Đại Nội, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đã dành sự quan tâm đặc biệt cho Vườn Thiệu Phương. Nhiều giống hoa cổ truyền được sưu tầm, trồng mới, khôi phục cảnh quan xưa. Nhờ vậy, mỗi mùa trong năm, khu vườn lại khoác lên mình một sắc thái riêng: xuân rực rỡ trong sắc vàng của mai, hạ thanh tao với hồ sen thơm ngát, thu dịu dàng trong sắc cúc, đông ấm áp với mẫu đơn kiêu sa.

Đi dạo trong Vườn Thiệu Phương, du khách có cảm giác như bước vào một thế giới khác – tách biệt hẳn với nhịp sống ồn ã bên ngoài. Tiếng chim hót, hương hoa thoang thoảng, bóng cây đổ dài trên những bức tường rêu phong… tất cả tạo nên một khung cảnh vừa thanh bình vừa cổ kính.

Một du khách đến từ Tây Ban Nha, chia sẻ sau chuyến tham quan: “Tôi từng ghé thăm nhiều cung điện ở châu Âu, nhưng cảm giác ở Vườn Thiệu Phương rất khác. Không gian nơi đây không hào nhoáng, mà dịu dàng, yên bình. Đi giữa những lối gạch cổ kính, tôi như thấy mình được sống chậm lại, thấu hiểu phần nào tâm hồn thi ca của người Huế.”

Với những ai yêu thích nhiếp ảnh, Vườn Thiệu Phương là một bối cảnh lý tưởng để lưu giữ khoảnh khắc. Chỉ cần dừng chân dưới một vòm cây, hay bên một bồn hoa nở rộ, bạn sẽ dễ dàng bắt gặp hình ảnh gợi nhớ đến chốn ngự uyển ngày xưa. Ngoài ra, các hoạt động thuyết minh, trải nghiệm về nghệ thuật tạo hình cây cảnh, tìm hiểu ý nghĩa phong thủy trong bố cục vườn đang dần được đưa vào phục vụ khách tham quan, giúp du khách có cái nhìn sâu hơn về giá trị văn hóa của khu vườn.

Không chỉ là nơi thư giãn, Vườn Thiệu Phương còn là minh chứng sống động cho nghệ thuật vườn ngự uyển Huế – loại hình kiến trúc cảnh quan độc đáo trong văn hóa Việt Nam. Nếu như các lăng tẩm, cung điện phản ánh quyền lực và sự uy nghi, thì khu vườn lại thể hiện một khía cạnh khác: sự tinh tế, gắn bó mật thiết với thiên nhiên trong đời sống của vua chúa.

Trong chiến lược phát triển du lịch xanh và bền vững, Vườn Thiệu Phương trở thành điểm nhấn quan trọng. Nơi đây vừa bảo tồn di sản, vừa góp phần mang lại không gian sinh thái trong lành cho du khách. Mỗi bước đi trong vườn không chỉ là hành trình thưởng ngoạn, mà còn là cơ hội để cảm nhận cách người xưa sống hài hòa với môi trường.

Ông Hoàng Việt Trung, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, cho biết: “Vườn Thiệu Phương là minh chứng sinh động cho nghệ thuật vườn ngự uyển cung đình triều Nguyễn. Việc trùng tu và phục hồi cảnh quan nơi đây không chỉ nhằm bảo tồn giá trị di sản, mà còn để giới thiệu đến công chúng một nét đẹp đặc trưng trong văn hóa vương triều Nguyễn – sự hòa quyện giữa quyền uy và sự thanh nhã.”

Ngày nay, khi đến thăm Đại Nội Huế, bên cạnh những công trình nổi tiếng như Ngọ Môn, điện Thái Hòa, cung Diên Thọ..., du khách đừng quên ghé qua Vườn Thiệu Phương. Nơi đây như một “khoảng lặng xanh”, giúp bạn tìm thấy sự thư thái sau khi chiêm ngưỡng những cung điện nguy nga.

Hơn thế nữa, Vườn Thiệu Phương góp phần làm trọn vẹn trải nghiệm về Cố đô Huế: một thành phố không chỉ có sông Hương, núi Ngự, cầu Trường Tiền, mà còn có những khu vườn ngự uyển tỏa hương lặng lẽ, lưu giữ nếp sống tao nhã và tinh thần hòa hợp với thiên nhiên của người Huế xưa.

Vườn Thiệu Phương không chỉ là một địa chỉ du lịch, mà còn là cánh cửa mở ra thế giới văn hóa, nghệ thuật và lối sống cung đình. Ghé thăm khu vườn, du khách sẽ hiểu hơn vì sao Huế được mệnh danh là vùng đất của thơ, của nhạc, của sự trầm mặc và tinh tế. Và có lẽ, chính những khoảng xanh ngự uyển như Thiệu Phương đã góp phần nuôi dưỡng vẻ đẹp trường tồn ấy cho đất Cố đô.