Lễ cúng cô hồn 23/5

Sau biến cố xảy ra vào ngày 23 tháng 5 âm lịch năm Ất Dậu 1885, Kinh đô Huế thất thủ, hàng ngàn người dân và quân lính tại Huế bị thực dân Pháp tàn sát. Vì vậy hàng năm cứ đến ngày này, người dân Huế lại làm lễ cúng để tỏ lòng biết ơn, tưởng nhớ hàng ngàn chiến sĩ, nhân dân đã hy sinh trong sự kiện này. Lễ cúng âm hồn tại Huế đã kế tục đến nay đã được 133 năm (1885-2018), thể hiện rõ đạo lý uống nước nhớ nguồn, lễ cúng vẫn giữ được nét giá trị bản sắc dân tộc. 

Toàn cảnh đại lễ xá tội vong linh tại miếu Âm hồn ở ngã ba Mai Thúc Loan - Lê Thánh Tôn

Người dân chuẩn bị cho lễ cúng.

Ngày 23-5 năm Ất Dậu là ngày đau buồn tột cùng của người Huế. Báo Tràng An xuất bản tháng 7-1935 ghi rằng: “Người chết không chỗ nào không có”. Ngày này trở thành ngày quốc tang, ngày tâm tang của Huế. Một câu văn tế tại lễ cúng ở Miếu Âm Hồn năm nay kể rõ sự đau thương: “Lô nhô trẻ dìu già, ông dắt cháu, chân còn đi đầu gục lìa vai/ Lao nhỏ con khóc mẹ, vợ kêu chồng, tiếng chưa ngớt xương đã chất đống”.

Ngày 23 tháng 5 âm lịch từ đó trở thành ngày giỗ lớn, ngày "quẩy cơm chung" hàng năm của cả người Huế. Họ cúng cho tất cả những người tử nạn: quân sĩ, dân chúng, quan lại, thợ thầy, do nhiều nguyên nhân dày đạp, chen lấn nhau mà chết, hoặc bị đạn Pháp hoặc bị ngã xuống thành khi tìm cách leo ra khỏi thành, hoặc sẩy chân rơi xuống hồ ao dày đặc trong thành, nhất là hồ Tịnh Tâm.

Hành lễ.

Ngày chính cử hành nghi lễ là ngày 23 tháng 5 âm lịch. Nhưng cũng có thể tùy theo từng gia đình mà tổ chức từ 23 đến 30 tháng 5. Người ta thường dựng rạp hoặc bày bàn cúng ngoài trời. Lễ cúng tối thiểu phải có chè, cháo, gạo, muối, hoa quả, nhang, trầm, trà, giấy tiền vàng bạc, hột nổ, áo binh, giấy ngũ sắc, cau trầu, rượu. Đặc biệt, phải có một bình nước lớn và một đống lửa đốt bên cạnh bàn thờ cúng. Người ta tin rằng các âm hồn sẽ đến uống nước và sưởi ấm bên đống lửa vì nhiều người trong biến cố đã chết khát, chết lạnh lẽo dưới ao, hồ, sông, suối.

Một số đồ cũng trong lễ tế âm hồn

Chín năm sau ngày Kinh đô thất thủ, Đàn Âm Hồn được triều đình được thành lập dưới triều Thành Thái. Năm 1894, Bộ Lễ cho lập Đàn ở một bãi đất ở gần cửa Quảng Đức, người ta dựng các bàn thờ để cúng các vong linh bị chết trong chiến tranh. Sau năm 1945, việc cúng tế Đàn Âm Hồn hàng năm do Bộ Lễ tổ chức không còn, nhưng đạo lý và tâm linh của văn hoá đất thần kinh đã thôi thúc một tổ chức tế lễ phi nhà nước ra đời để đảm nhận việc cúng tế cho các anh linh, tử sĩ trận vong trong ngày kinh đô thất thủ là phổ Phước Lợi với hơn 100 gia đình thành viên tham gia, vị Trưởng phổ đầu tiên là Nguyễn Dục và duy trì nét đẹp văn hoá này cho đến ngày hôm nay.

Tưởng niệm biến cố bi hùng

Triều đình bấy giờ hình thành phái chủ chiến bao gồm những người không tán thành đường lối chống Pháp của vua Tự Đức đứng đầu là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết. Dưới sự lãnh đạo của vua Hàm Nghi và chỉ huy của thượng thư bộ binh Tôn Thất Thuyết, đêm ngày 4 rạng 5-7-1885, quân đội triều đình nhà Nguyễn đã tấn công vào quân đội thực dân Pháp tại hai mục tiêu chính là tòa khâm sứ và đồn Mang Cá.

Đêm 4 tháng 7, ở sân toà Sứ, De Courcy vẫn thản nhiên cho tổ chức dạ tiệc với sự có mặt đầy đủ các sĩ quan và quan chức đóng ở Huế, đến 23 giờ tiệc tan, mọi người ra về, thời gian vẫn yên tĩnh trôi qua. Khoảng 1 giờ sáng ngày 5 tháng 7 năm 1885 (23 tháng 5 năm Ất Dậu), Tôn Thất Thuyết phát lệnh tấn công. Quân Pháp ở Mang Cá, toà Sứ và trại thuỷ quân ở Nam sông Hương bất ngờ bị tấn công dồn dập, các doanh trại và quân Pháp bị thiệt hại nặng. 

Khoảng 4 giờ sáng, quân Pháp bắt đầu phản công, chúng phá huỷ các công sự chiến đấu và dập tắt hoả lực của quân đội triều đình trong và ngoài kinh thành. Cuộc giết chóc tàn bạo chưa từng có đã xảy ra: hơn 1.500 người dân và binh lính triều đình đã ngã xuống trong đêm hôm đó vì bị trúng đạn của Pháp, hay một số do chen lấn, giẫm đạp lên nhau khi cố vượt ra khỏi Kinh thành. 

Đến 9 giờ, Kinh đô thất thủ, quân Pháp tràn vào Đại Nội bắn giết, cướp của, hãm hiếp, đốt phá vô cùng man rợ suốt 2 ngày đêm. Binh lính chạy tán loạn, dân chúng dắt dìu nhau trốn thoát, người chết, lửa cháy, tiếng khóc la vang dậy khắp nơi. Phía triều đình có chừng 1.500 quân bị thương vong và khoảng 7.800 người dân vô tội bị chết và bị thương. Lửa đạn chiến tranh đã tiêu huỷ tất cả, Huế trở nên hoang tàn, đổ nát, tràn ngập cảnh chết chóc, tang thương. Tôn Thất Thuyết phò vua Hàm Nghi ra Tân Sở. Tại đây, vào ngày 13 tháng 7 năm 1885, vua Hàm Nghi ban chiếu Cần Vương, dấy lên phong trào chống Pháp của nhân dân trên cả ba miền đất nước.

Không chỉ cúng cho những vong linh không biết tên tuổi để tưởng nhớ họ đã có công chống thực dân để đấu tranh vì độc lập tự chủ của nước nhà. Tập tục còn thể hiện tính văn, nhân đạo rộng lớn và nghĩa cử hết sức cao đẹp của người dân Huế nói riêng và người Việt Nam nói chung.

Ảnh: Duy Phúc